Για το 2ο επεισόδιο της σειράς Unsere Mutter, unsere Vatter (Generation War) του Κύκλου Προβολών Πόλεμος-Φασισμός-Προπαγάνδα
2o ΜΕΡΟΣ
Στο 2ο μέρος της τριλογίας “Unsere Mȕtter, Unsere Vӓtter” (οι Μητέρες και οι Πατέρες μας) θα δούμε το ζήτημα της ατομικής ευθύνης να τίθεται πιο επιτακτικά. Σε τέτοιες συνθήκες, οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, οι άνθρωποι είναι αναμενόμενο να βρεθούν κάποια στιγμή μπροστά στο δίλημμα να “υπακούσουν τους νόμους” του κράτους τους ή να ακούσουν τη “φωνή της συνείδησής” τους, ή με άλλα λόγια, να πράξουν ανάλογα με τον προσωπικό ηθικό τους κώδικα. Τι επιλογή θα κάνουν εκείνη τη στιγμή;
Στη Σύσκεψη της Βάνζεε (σύσκεψη των υφυπουργών όπως την ονόμασαν οι ναζί), η οποία είχε κριθεί αναγκαία για να υλοποιηθεί η Τελική Λύση (δηλαδή η ολική εξόντωση των Εβραίων) σ’ όλη την Ευρώπη, ο Άιχμαν (αξιωματούχος των ναζί) “ένιωσε σαν τον Πόντιο Πιλάτο, του έφυγαν όλες οι ενοχές” (με τα δικά του λόγια). Ποιος ήταν αυτός για να κρίνει; Ποιος ήταν αυτός για να έχει τις απόψεις του για το συγκεκριμένο ζήτημα;
Σχετικά με το ζήτημα της ατομικής ευθύνης, ενδιαφέρον για τη συζήτησή μας έχει ένα απόσπασμα της απόφασης του δικαστηρίου στη δίκη του Άιχμαν: “Τα εν λόγω εγκλήματα διαπράχθηκαν σε μεγάλη κλίμακα (en masse), όχι μόνο από την άποψη του αριθμού των θυμάτων τους, αλλά και από την άποψη του αριθμού εκείνων που τα διέπραξαν. Όσο για το βαθμό στον οποίο ο κάθε εγκληματίας ήταν κοντά στον, ή μακριά απ’ τον, δράστη του εγκλήματος, δεν έχει καμία σημασία για το μέγεθος της ατομικής ευθύνης. Απεναντίας, γενικά ο βαθμός ατομικής ευθύνης μεγαλώνει όσο απομακρυνόμαστε από τον άνθρωπο που χειρίζεται το εργαλείο θανάτωσης”. Ακόμη, στο “επιχείρημα” του Άιχμαν πως ο καθένας θα μπορούσε να βρίσκεται στη θέση του, δηλαδή πως όλοι οι Γερμανοί είναι δυνητικά το ίδιο ένοχοι μ’ αυτόν, το δικαστήριο απάντησε ως εξής: “Εννοούσατε ότι αφού είναι όλοι, ή σχεδόν όλοι, ένοχοι, τότε ουσιαστικά δεν υπάρχει ενοχή;”
Το πρόβλημα βέβαια με τον Άιχμαν και τον κάθε Άιχμαν, όπως και με τους ήρωες της ταινίας, ήταν ότι οι περισσότεροι από αυτούς δεν ήταν διεστραμμένοι ή σαδιστές, αλλά φοβερά και τρομερά φυσιολογικοί. Και αυτό είναι το πιο τρομακτικό απ ‘όλα. Αυτό που έχει σημασία είναι το ότι η ουσία της ολοκληρωτικής διακυβέρνησης και πιθανόν η φύση κάθε γραφειοκρατίας είναι ν’ απανθρωποιεί τους ανθρώπους και να τους μετατρέπει σε “λειτουργούς” και σε απλά γρανάζια που υπηρετούν άκριτα το διοικητικό μηχανισμό.
Υπήρξαν βέβαια κάποιες ιστορίες αντίστασης ή ανυπακοής, αλλά αυτές είναι σχεδόν η εξαίρεση στον κανόνα της συμμόρφωσης που επικράτησε κατά τη ναζιστική περίοδο. Αυτό που μας διδάσκουν αυτές οι ιστορίες είναι ότι σε συνθήκες τρομοκρατίας οι πιο πολλοί συμμορφώνονται, αλλά ορισμένοι όχι. Όπως ακριβώς οι χώρες στις οποίες προτάθηκε η Τελική Λύση (ολική εξόντωση των Εβραίων) μας διδάσκουν ότι “θα μπορούσε να υλοποιηθεί” στις περισσότερες χώρες, αλλά δεν υλοποιήθηκε παντού.
Η εισαγωγή για το δεύτερο επεισόδιο της σειράς βασίζεται στο βιβλίο «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ-Μια έκθεση για την κοινοτοπία του κακού» της Χάννα Άρεντ.